Γιατί αρρωσταίνουμε;

Τι είναι οι ψυχοσωματικές διαταραχές; Είναι αλήθεια ότι μετά την πανδημία νοσούμε πιο συχνά; Ποια είναι η σχέση του καρκίνου με την ψυχή; Ο ψυχίατρος–ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος εξηγεί.

— Είναι αυτή η εποχή των ασθενειών;
Κάθε εποχή διακρίνεται και από τις ασθένειες που προσβάλλουν τους ανθρώπους και από τα μέσα αντιμετώπισής τους. Για πολλούς αιώνες φαίνεται ότι οι μολυσματικές ασθένειες είχαν τη μεγαλύτερη σημασία. Στη σύγχρονη ζωή και με την πρόοδο του πολιτισμού, ο οποίος επέτρεψε την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, όλο και μεγαλύτερη σημασία παίρνουν οι χρόνιες ασθένειες (κακοήθειες, αυτοάνοσα, καρδιοαγγειακές, μεταβολικές διαταραχές κ.λπ.). Σε αυτό μεγάλη σημασία παίζει ο πολιτισμός και οι συνθήκες στις οποίες ζούμε, δηλαδή το περιβάλλον, η διατροφή μας, οι συνήθειές μας κ.λπ.

Στο ψυχικό επίπεδο, το άγχος, το στρες, η κατάθλιψη, οι μετατραυματικές διαταραχές του στρες (χρόνιες τραυματικές καταστάσεις) οδηγούν το άτομο στο να αποκοπεί από τα συναισθήματά του, ουσιαστικά από τον βαθύτερο εαυτό του. Αυτή η ψυχική κατάσταση, η οποία ονομάστηκε από κάποιους αλεξιθυμία και από άλλους μηχανιστική ζωή, έχει ενοχοποιηθεί για την εμφάνιση και εξελικτικών νόσων. Τον καιρό του Φρόιντ, το βασικό μοντέλο ψυχικής διαταραχής ήταν η νεύρωση, ιδιαίτερα η υστερία· στις μέρες μας είναι η κατάθλιψη, η οποία είναι η τρίτη διαταραχή, μετά την υπέρταση και τον διαβήτη, για την οποία οι άνθρωποι σήμερα ζητούν ιατρική βοήθεια.

«Ο πολιτισμός, με τις επιστημονικές και τις τεχνολογικές κατακτήσεις του, ποτέ δεν ήταν τόσο ικανός όσο είναι τώρα να προστατεύσει την υγεία του ανθρώπου, αλλά, παραδόξως, ταυτόχρονα δημιουργεί συνθήκες που ευνοούν την εμφάνιση ασθενειών».

Στην εποχή του Φρόιντ, ο νευρωτικός αναρωτιόταν «τι έχω κάνει και τιμωρούμαι;», δηλαδή είχε ενοχές για απαγορευμένες επιθυμίες. Στις ημέρες μας ο καταθλιπτικός λέει «δεν αξίζω γιατί δεν μπορώ να φτάσω εκεί που θα ήθελα». Υπάρχει μια συνεχής έλλειψη στο είναι του, την οποία δεν μπορεί να αποδεχτεί. Νιώθει λίγος. Στον ναρκισσιστικό πολιτισμό που ζούμε, η μοναξιά, η υπαρξιακή απομόνωση, ο αποκλεισμός, η φτώχεια, η μεγάλη ρευστότητα του κόσμου, η αβεβαιότητα, η ανασφάλεια, τελικά το άγχος και η κατάθλιψη σε βάθος χρόνου εξασθενούν τον ψυχισμό, ο οποίος θα φανεί αδύναμος να προστατεύσει το σώμα.

cover
Σάββας Σαββόπουλος,
ψυχίατρος-ψυχαναλυτής.

Ο πολιτισμός, με τις επιστημονικές και τις τεχνολογικές κατακτήσεις του, ποτέ δεν ήταν τόσο ικανός όσο είναι τώρα να προστατεύσει την υγεία του ανθρώπου, αλλά, παραδόξως, ταυτόχρονα δημιουργεί συνθήκες που ευνοούν την εμφάνιση ασθενειών. Γιατί είναι ένας χρηστικός πολιτισμός, όχι ένας πολιτισμός που ευνοεί την αναζήτηση της αλήθειας, του αληθινού εαυτού.

— Γιατί αρρωσταίνουμε; 
Για να αρρωστήσουμε, όπως είπαμε, παρεμβαίνουν αρκετοί παράγοντες. Στις μολυσματικές ασθένειες είναι η παραμέληση των απαραίτητων προφυλακτικών μέτρων. Για τη διατήρηση της υγείας μεγάλη σημασία έχει η διατροφή, ο καλός ύπνος, η ξεκούραση, η άσκηση, η ενυδάτωση του σώματος, η αποφυγή καπνίσματος, αλκοόλ και ναρκωτικών κ.λπ. Όμως και ο ψυχισμός με τις λειτουργίες του προστατεύει το σώμα. Αυτό το επιτυγχάνει όταν διαχειρίζεται επαρκώς και εκφράζει τις εσωτερικές ανάγκες, τις επιθυμίες και τις σχέσεις του ατόμου με τον κόσμο.

Όμως, εάν ο ψυχισμός πληγεί, λόγω τραυματικών καταστάσεων, ιδιαίτερα πρώιμων, δημιουργούνται δομικά και λειτουργικά προβλήματα, λόγω των οποίων δυσκολεύεται να διαχειριστεί την εσωτερική και την εξωτερική πραγματικότητα. Οι ψυχικά ανεπεξέργαστες εσωτερικές και εξωτερικές εντάσεις που συσσωρεύονται ενδέχεται να εκτονωθούν μέσα από διαταραχές του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς. Εάν ούτε και έτσι εκτονώνεται η εσωτερική ένταση, τότε ο ψυχισμός μπορεί να υπολειτουργήσει περαιτέρω και οι διεγέρσεις να στραφούν εναντίον βασικών λειτουργιών του σώματος, όπως, π.χ., το ανοσοποιητικό, ευνοώντας έτσι την εκδήλωση κάποιας νόσου.

— Εξηγείστε μας τι είναι οι ψυχοσωματικές διαταραχές.
Αν μου επιτρέπετε, πρώτα να ορίσουμε το πεδίο της ψυχοσωματικής, ιδιαίτερα της ψυχαναλυτικής ψυχοσωματικής. Αυτή θεωρεί ότι η ψυχική λειτουργία του ατόμου εντάσσεται στο πλαίσιο μιας ενιαίας ατομικής ψυχοσωματικής οργάνωσης. Ψυχισμός και σώμα είναι μία οντότητα. Έτσι, η δομική και λειτουργική ανεπάρκεια του ψυχισμού έχει αρνητικές επιπτώσεις και στο σώμα. Η έρευνα σε αυτόν τον τομέα εδώ και 100 χρόνια ανέδειξε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ελλείψεων στην ψυχική οργάνωση και λειτουργία του ατόμου (αλεξιθυμία), ελλείψεις που καθιστούν το σώμα ευάλωτο σε νόσους. Σε αυτήν την προοπτική, ονομάζουμε ψυχοσωματική ασθένεια, ή σωματοποίηση, κάθε είδους σωματική διαταραχή που προκαλείται ή επιδεινώνεται από ψυχολογικούς παράγοντες.

Τις σωματοποιήσεις τις διακρίνουμε αφενός σε ασθένειες κατά κρίσεις, δηλαδή ασθένειες που εμφανίζονται περιοδικά (κεφαλαλγία, άσθμα, σπαστική κολίτιδα, έκζεμα κ.λπ.) και οι οποίες, όταν αποδράμουν, δεν αφήνουν κανένα παθολογικό ίχνος στο σώμα, αφετέρου σε χρόνιες εξελικτικές νόσους, οι οποίες ενδέχεται να απειλήσουν τη ζωή του ατόμου. Το σώμα που νοσεί έχει θορυβώδη σωματικά συμπτώματα, τα οποία συγκαλύπτουν την υφιστάμενη ψυχική ερήμωση που σιωπηλά, ανεπαίσθητα, είχε προηγηθεί της νόσου. Ωστόσο η νόσος με τα συμπτώματά της αποτελεί, παραδόξως, μια ευκαιρία για το άτομο να ξανασυνδεθεί με το σώμα του, με τον εαυτό του, με την ιστορία του. Να ξαναδεί τις προτεραιότητες στη ζωή του και ενδεχομένως να τις αναθεωρήσει.

— Είναι αλήθεια ότι μετά την πανδημία αρρωσταίνουμε πιο συχνά;

Αυτή είναι η εντύπωση τόσο του μέσου πολίτη όσο και ορισμένων επιδημιολόγων. Οι γιατροί στην καθημερινή μας πρακτική διαπιστώνουμε ότι οι ασθενείς μας αρρωσταίνουν πιο συχνά. Παραδείγματος χάρη, μία έρευνα έδειξε ότι 13 τουλάχιστον μεταδοτικές ασθένειες, όπως το κοινό κρυολόγημα, η ιλαρά, η φυματίωση κ.λπ. σε πολλές ευρωπαϊκές περιοχές ξεπερνούν σημαντικά τα πριν από την πανδημία επίπεδα εκδήλωσής τους. Σε μερικές περιπτώσεις ήταν ακόμα και 10 φορές συχνότερη η εμφάνισή τους. Σύμφωνα με ερευνητές, αυτή η κατάσταση οφείλεται στο ότι αυτή την περίοδο βρισκόμαστε σε μια φάση ανασύστασης της συλλογικής ανοσίας, η οποία ετρώθη την περίοδο του εγκλεισμού. Υπάρχουν επίσης έρευνες που συσχετίζουν τον Covid-19 με την εμφάνιση αυτοάνοσων νοσημάτων.

Σ’ αυτό το θέμα θα πρέπει να γίνει περαιτέρω έρευνα για να βεβαιωθούμε χωρίς αμφιβολία ότι είναι έτσι. Πέρα από αυτούς τους λόγους, το ανοσοποιητικό σύστημα ενδέχεται να έχει πληγεί και από ψυχολογικούς παράγοντες. Το στρες, η κατάθλιψη, οι διαταραχές ύπνου, η ενδοοικογενειακή βία, οι βλαβερές συνήθειες (κάπνισμα, αλκοόλ, ναρκωτικά κ.λπ.), που αυξήθηκαν δραματικά την περίοδο της πανδημίας και στη συνέχεια, επιδρούν πολύ αρνητικά στο ανοσοποιητικό σύστημα. Ας σκεφτούμε μόνο ότι κατά την πανδημία του Covid-19 οι ψυχικές διαταραχές αυξήθηκαν κατά 25-30%. Έτσι, είναι εύλογο να συμπεράνουμε ότι η ψυχιατρική πανδημία έπληξε, επίσης, τη συλλογική ανοσία, με αποτέλεσμα κι αυτή να συμβάλλει, στο μέτρο που της αναλογεί, στη συχνότερη εμφάνιση νοσημάτων μετά την πανδημία.

— Ποια είναι η σχέση του καρκίνου με την ψυχή;
Σε όσα είδη καρκίνου έχει διερευνηθεί ο ρόλος του ψυχολογικού παράγοντα στην εμφάνιση της νόσου, αναφέρονται στοιχεία που δείχνουν ότι στους καρκινοπαθείς υπήρξε σημαντική ψυχική δυσλειτουργία ήδη από την παιδική ηλικία. Από τη δεκαετία του 1950 πολλές έρευνες έδειξαν ότι οι τραυματικές καταστάσεις, όπως η απώλεια, η απόρριψη, η παραμέληση κ.λπ. προκαλούν ψυχικά ελλείμματα, γεγονός που προδιαθέτει στην εκδήλωση εξελικτικών νόσων, όπως ο καρκίνος. Τα πράγματα γίνονται δυσκολότερα αν υπάρξουν έντονες τραυματικές καταστάσεις και αργότερα στη ζωή του ατόμου.

Συχνά σε καρκινοπαθείς έχουμε διαπιστώσει ότι ζουν συμμορφωμένοι στις επιταγές του περιβάλλοντος, των άλλων, καταστέλλοντας πλήρως τις δικές τους επιθυμίες και όνειρα. Ζουν για να είναι παραγωγικοί, χρήσιμοι, αποτελεσματικοί, «παράδειγμα», χωρίς ωστόσο να έχουν επαφή με το συναίσθημά τους, τη ζωή τους. Κάποιες φορές, όταν αρρωσταίνουν, λένε «κρίμα που έπρεπε να πάθω καρκίνο για να καταλάβω τη ζωή». Σε αρκετές περιπτώσεις καρκινοπαθών που αναζήτησαν βοήθεια διαπιστώσαμε ότι το άτομο «πλημμύριζε» από μια ασυνείδητη ενοχή, η οποία εκδηλώνεται ως ανάγκη για τιμωρία.

Πρόκειται για μια ακατέργαστη ενέργεια, η οποία μπορεί να βρει διέξοδο και στην εκδήλωση μιας σοβαρής νόσου, όπως είναι ο καρκίνος. Σ’ αυτή την περίπτωση, παραδόξως, ο ασθενής, όταν νοσήσει, μπορεί να νιώσει ανακουφισμένος επειδή ακριβώς η ανάγκη του για τιμωρία ικανοποιείται. Στο βιβλίο μου «Επτά παραμύθια ζωής. Είναι η νόσος ένα αμετάφραστο μήνυμα;», που κυκλοφόρησε το 2019 από τις εκδόσεις Αρμός, αναφέρομαι διεξοδικά στις ψυχολογικές αιτίες που οδηγούν στον καρκίνο και στη θεραπευτική προσέγγιση των καρκινοπαθών.

— Υπάρχουν μηχανισμοί άμυνας απέναντι στην ασθένεια;
Για να μην αρρωστήσουμε σωματικά πρέπει να προσέχουμε κάθε παράγοντα που μπορεί να επηρεάσει την υγεία μας, όπως τη διατροφή, το περιβάλλον, τις στρεσογόνες καταστάσεις και τις βλαβερές συνήθειες. Οι ψυχικές άμυνες που διαθέτει το Εγώ προστατεύουν το σώμα από τις αρρώστιες. Επιπλέον, το άτομο σε δύσκολες στιγμές μπορεί να επιστρατεύσει τις διαταραχές του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς (χαρακτηρολογικά ξεσπάσματα, βία, εξαρτήσεις κ.λπ.), ώστε να μπορέσει να εκφορτίσει τις διεγέρσεις (ακατέργαστη ενέργεια) που δεν μπόρεσε να μεταβολίσει ψυχικά.

Αλλά και οι ασθένειες που συμβαίνουν κατά κρίσεις, περιοδικά, μπορεί να παίξουν επίσης αμυντικό ρόλο, γιατί με τη σωματική διαταραχή που προκαλούν καθηλώνουν στο σώμα την ακατέργαστη ενέργεια, η οποία διαφορετικά θα μπορούσε να πλήξει πιο βασικές σωματικές λειτουργίες και έτσι να εκδηλωθούν σοβαρές εξελικτικές νόσοι.

— Τι μπορεί να μας βοηθήσει ενάντια στον φόβο της αρρώστιας;
Τον φόβο της αρρώστιας που έχουμε όλοι, αν εμπιστευόμαστε τον οικογενειακό μας γιατρό, μπορούμε να τον ξεπεράσουμε, αν μας διαβεβαιώσει ότι δεν έχουμε κάποιο παθολογικό πρόβλημα. Αν κάποιο άτομο δεν εμπιστεύεται τον γιατρό του –ενώ τον έχει επιλέξει επειδή είναι καλός– σημαίνει ότι υπάρχει μια διαρκής υπαρξιακή ανασφάλεια για το πόσο υγιές είναι το σώμα του, κάτι που συχνά έχει συσχετιστεί με πρώιμες τραυματικές σωματικές εμπειρίες (σοβαρή αρρώστια ή ατυχήματα, κακοποίηση κ.λπ.) που άφησαν την εντύπωση ενός πληγωμένου, ευάλωτου σώματος.

Αν το άτομο κατανοεί αυτήν τη συνέχεια στην «ιστορία» του σώματός του, το να μιλήσει με τον γιατρό και το περιβάλλον του ίσως βοηθήσει να καθησυχαστεί. Αν ακόμα και τότε δεν μπορεί να ξεπεράσει αυτόν τον φόβο, αυτό σημαίνει ότι έχει αναπτυχθεί μια ιδιαίτερη αγχώδη διαταραχή. Πρώτα θα αναφερθώ στη νοσοφοβία. Εδώ το άτομο φοβάται ότι θα αναπτύξει μια συγκεκριμένη ασθένεια, συνήθως απειλητική για τη ζωή. Νοσοφοβία μπορεί να εμφανίσουν φοιτητές ιατρικής ή άλλοι σπουδαστές που μελετούν κάποια νόσο και νομίζουν ότι την έχουν.

Αυτό πρόσφατα έχει παρατηρηθεί και σε άτομα που διαβάζουν για ασθένειες στο διαδίκτυο και μετά νομίζουν ότι πάσχουν από αυτές. Ο αριθμός των ατόμων με νοσοφοβία αυξήθηκε την περίοδο της πανδημίας. Τη νοσοφοβία θα πρέπει να την ξεχωρίσουμε από την υποχονδρία, όπου το άτομο δεν επικεντρώνεται μόνο σε μία ασθένεια, αλλά κατά περιόδους σε κάποια άλλη.

Ξεχωριστή περίπτωση είναι οι σωματόμορφες διαταραχές, όπου το άτομο φοβάται, όπως στη νοσοφοβία, ότι είναι πολύ άρρωστο. Όμως εδώ υπάρχουν αντικειμενικά κάποια σωματικά συμπτώματα, τα οποία οφείλονται σε άγχος, κατάθλιψη κ.λπ. Το άτομο με τρόπο εμμονικό πιστεύει ότι αυτά προέρχονται από μια πολύ σοβαρή νόσο και τρομοκρατείται.

Όταν κάποιος φοβάται ότι είναι άρρωστος, θα πρέπει να επισκεφθεί τον γιατρό του για να αποκλείσει ότι υπάρχει όντως κάποια νόσος. Εάν δεν είναι άρρωστος και εξακολουθεί να έχει αυτά τα συμπτώματα, μάλλον θα πρέπει να ζητήσει βοήθεια από κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας, ο οποίος θα διακρίνει ποιο ακριβώς είναι το πρόβλημα, ώστε να επιλέξει και την κατάλληλη θεραπευτική αντιμετώπιση.

ΠΗΓΗ:LIFO

Γιάννης Πανταζόπουλος